“Espri Yaptım, Ne Olacak?”: Gülüşe Saklanan Yaralar ve Evlilikte Psikolojik Şiddet

“Espri yaptım, ne olacak?” cümlesi, kırılmayı görünmez kılan en kalın perdelerden biri. Perdeyi araladığınızda şunu görürsünüz: Sevgi, birlikte gülmektir; birini gülünç kılmak değil. Ve bir cümleyi gülerek söylemek, etkisini hafifletmez. Eğer o cümle sizi küçültüyor, değerinizi kemiriyor ve zamanla kendinizi susarken buluyorsanız, adını doğru koyalım: bu psikolojik şiddetin espri kılığındaki hâlidir.

Aşağıda çok tanıdık gelen örneklerle, bu görünmez yarayı anlamaya çalışacağız.  Amacımız suçlu aramak değil; dili, alışkanlıkları ve sınırları iyileştirmek.

Psikolojik Şiddet: Adı Konmamış Baskı

Psikolojik şiddet; küçümseme, alay, susturma, görmezden gelme, suçlama, kontrol etme ve utandırma gibi davranışların birbirini beslediği bir döngüdür. Çoğu kez “şaka”, “espri”, “takılma” diye paketlenir. Fakat paket ne olursa olsun, içerik aynı yere çıkar: değersiz hissetmek. Bunlarla ilgili aşağıda günlük hayattan örnekler vereceğim. 

• Mutfak sahnesi

Eşiniz yeni bir yemek denemiştir. Masaya konur konmaz:

“Aaa şefimiz coşmuş, yine tuzu basmış; şaka şaka, bozulma hemen.”

(Gülüşmeler… ama içte bir sızı. Tekrarladıkça değersizleştirme olur.)

• Para & emek

“Sen de çalışıyorsun tabii ama gerçek iş benimki. Şaka yapıyorum canım!”

(Emek küçülür, emek veren susar.)

• Giyim & görünüm

“Modaya mı uyuyorsun, yoksa manken mi olacaksın? Espriydi, alınma.”

(Kendilik saygısı ince ince aşınır.)

• Sosyal ilişkiler

“Anneni her gün araman şart mı? Ne konuşuyorsunuz bu kadar? Şakaydı ya!”

(İzolasyon kapısı aralanır.)

• Kalabalıkta iğne

Misafirlerin yanında: “Bizim bey matematiği bilmez, hesap bana kalır.”

Sonra dönüp: “Aşk olsun, espriydi.”

(Toplum önünde utandırma, saygıyı zedeler.)

“Ne Gerek Var?”: Küçümsemenin Kısa Yolu

“Ne gerek var?” tek başına kötü niyetli olmak zorunda değil. Sakin bir merak ifadesi, gerçek bir soru cümlesi de olabilir. Fakat aşağıda gösterdiğim gibi kalıplara girdiğinde, psikolojik şiddetin parçası olur:

• “Ne gerek var süslenmene, kime beğendireceksin?”
• “Ne gerek var kursa gitmene, zaten devam edemeyeceksin.”
• “Ne gerek var arkadaşlarınla görüşmene, boş konuşuyorsunuz.”

Bu örneklerin ortak noktası şu: kararları küçümsemek + kişiyi yetersiz göstermek + özgürlüğünü daraltmak. Üçü bir araya geldiğinde, kişi bir süre sonra soru sormaktan bile vazgeçer. Bu da ilişkiyi eşitlikten uzaklaştırır.

“Espri Yaptım” Kılıfı: Nasıl Ayırt Ederiz?

Kişiyi şüpheye düşüren şeylerden biri söylenen sözün “şaka” mı, yoksa şiddet mi olduğudur. İşte bu konuda şu üç işaret çok şey anlatır:

1. Tekrarlılık: Benzer iğneler sık sık mı geliyor?
2. Güç dengesi: Hep aynı kişi mi “şaka” konusu oluyor?
3. Etki: Söylenen, sizde utanç/küçülme/haklı çıkmak için susma duygusu mu bırakıyor?

Cevaplar “evet”e yakınsa, büyük ihtimalle mesele espri değildir. Duygusal saldırıdır.

Kısa Diyaloglarla Dönüşüm

Sorunlu dil:

• Kişi A: “Arkadaşlarımla kahve içeceğim.”
• Kişi B: “Ne gerek var? Zaten boş muhabbet. Şaka yapıyorum canım, alıngan olma.”

Saygılı versiyon:

• Kişi B: “Planın olduğunu duydum. Eve dönüş saatini konuşalım mı? Ben de programımı ona göre ayarlayayım.”

Bu iki cümlenin arasındaki fark: Birincisi küçümser ve kontrol eder; ikincisi ihtiyacı konuşur

ve sınır koymadan uzlaşır.

Sorunlu dil:

• Kişi A: “Yeni kursa yazıldım.”
• Kişi B: “Sen mi? Hadi canım, şakaydı ya.”

Saygılı versiyon:

• Kişi B: “Tebrik ederim. Bütçe ve zaman planını birlikte gözden geçirelim mi?”

Buradaki fark ise: Birincisi yetersizlik hissi üretir; ikincisi destek ve ortak plan sunar.

Kendinizi Korumak İçin 4 Adım (Yargısız ve Net)

1. Duyguyu adlandırın:

“Az önceki sözün bende küçümsenmiş hissettirdi.”

2. Etkiyi söyleyin:

“Bu tekrarlandığında susmayı ve geri çekilmeyi seçiyorum.”

3. Sınırı koyun:

“Böyle iğneli esprileri kabul etmiyorum. Konuya saygılı bir dille devam edelim.”

4. Alternatif sunun:

“Takılmak yerine ihtiyacını söylersen daha rahat konuşuruz. Örneğin ‘bütçeyi

konuşalım’ diyebilirsin.”

Unutmayın sınır çizmek, ceza vermek değildir; sınır ilişkiyi sağlıklı tutan koruyucu çizgidir.

Espri Kültürünü İyileştirmek: Ev İçi Mini Sözleşme

Peki eşimizle benzer bir sorun yaşıyorsak bunu nasıl çözebiliriz? İşte aşağıdaki üç maddeyi eşinizle birlikte onaylamak oyunu değiştirebilir:

1. Kişi değil davranış konuşulur. (“Sen böylesin” yerine “Bu cümle beni böyle

hissettirdi.” cümlelerini kurun.)

2. Kalabalıkta iğne yok. (Eleştiri baş başayken, saygılı dille yapın.)
3. Şaka iki taraf da güldüğünde şakadır. (Biri kırılıyorsa durup düzeltilir.)

Mutfak dolabına asılacak kadar kısa yazabilirsiniz. Eğer iki tarafta isterse işe yarayacaktır. Unutmayın dil değiştiğinde ilişki değişir. Ve birlikte iyileşmenin yolu, küçük ama tutarlı kelimelerden geçer.

Klinik Psikolog Fatma Begüm Turanoğlu